MIRKO KOVAČ (1938-2013)

U Rovinju je juče, 19. avgusta, preminuo Mirko Kovač, jedan od najznačajnijih predstavnika jugoslovenske književnosti dvadesetog veka. Nastupio je sa jednom od najdarovitijih generacija koju su pored njega činili Kiš, Pekić i Bulatović i ostavio je značajan trag kao pisac romana i kratkih priča. Kovač je studirao dramaturgiju i od samih početaka angažovao se i na polju dramskog stvaralaštva u raznim formama, a na filmu i televiziji je ostavio najznačajnije rezultate.

U karijeri je sarađivao sa nizom velikih jugoslovenskih reditelja ali je najveći trag ostavio pišući za Lordana Zafranovića sa kojim je pored dva televizijska filma uradio i četiri bioskopska - MUKE PO MATI i kanonsku ratnu trilogiju OKUPACIJE U 26 SLIKA, PAD ITALIJE i VEČERNJA ZVONA. U saradnji sa Zafranovićem, osetio se eho Kovačeve proze, u MUKAMA PO MATI se mogu prepoznati neke od njegovih kratkih priča a VEČERNJA ZVONA su nastala po motivima romana VRATA OD UTROBE, međutim u ukupnom utisku reklo bi se da su Zafranović i Kovač ostvarili autentičan autorski odnos i vešto prepoznali međusobne autorske opsesije. Nadovezujući se na iskustvo Viscontija i nekih italijanskih savremenika, Zafranović je ponudio zanimljiv filmski spoj ratnih tema, ideologije, misticizma, skepse prema revoluciji sa mediteranskim ambijentom i senzualnošću a u Kovaču je imao saradnika kome je svaka od ovih tema bila izuzetno bliska. Zafranovičev energični stil u kome je snaga ekspresije ponekad odnosila prevagu nad logikom zapleta i razvojem drame uklopila se sa Kovačevim oslanjanjem na tradicije magijskog realiznma i natprirodna razrešenja priča pa se slobodno može reći da su njih dvojica ne samo unutar tradicije jugoslovenskog filma već i unutar tradicije filmova o Drugom svetskom ratu ponudili jednu autentičnu formulu koja ga je odmakla od dotadašnje reafirmacije istorijskih narativa prema opštem preispitivanju svih do tada definisanih elemenata. Rečju, da je SFRJ u nekoj formi opstala, većina filmova o Drugom svetskom ratu bi pre nastajala po matricama koje su osmislili Zafranović i Kovač nego po onima koje su uspostavili Bulajić i Mitrović.

Deo atmosfere iz saradnje Kovača i Zafranovića može se osetiti u njegovoj priči RUŽE ZA NIVES KOEN.

Kovač je kao scenarista debitovao sa 29 godina, 1967. sa filmom MALI VOJNICI Bahrudina Čengića, jednim od remek-dela jugoslovenskog filma koji je našu kinematografiju prestavljao u Kanu. Ovaj "LIMENI DOBOŠ pre LIMENOG DOBOŠA" je prikazao posleratno sirotište u kome deca palih boraca prepoznaju da je jedno od dece potomak okupatora i započinju svoj mali i vrlo opasan rat kako protiv njega tako i protiv ljudi koji brinu o njemu. Čengićeve uznemirujuće vizije i danas imaju veliku snagu i MALI VOJNICI ostaju jedan od najupečatljivijih klasika jugoslovenskog filma. 

1970. godine Kovač potpisuje scenario za LISICE Krste Papića, bez ikakve sumnje najupečatljiviji hrvatski doprinos jugoslovenskom Crnom talasu, jednostavnu, pesimističnu priču smeštenu u krš, u danima obračuna Partije sa neposlušnim članovima u kojoj se jednostavnost scenarija sjajno prepliće sa Papićevim minimalističkim rediteljskim postupkom u kome se dosta oslanja na atmosferu narodnih običaja, surovih predela i opšteg fatalizma. O saradnji sa Papićem, Kovač je pisao za Jutarnji List. 

Kovač je samo u dva navrata adaptirao vlastitu prozu. Prvi put u VEČERNJIM ZVONIMA i drugi put u UVODU U DRUGI ŽIVOT Miše Radivojevića. UVOD U DRUGI ŽIVOT je iziskivao radikalnu adaptaciju jer je reč o romanu eksperimentalne forme sa nekoliko narativnih tokova tako da je scenario samo delimično obuhvatio sadržaj knjige.

Kovač je s druge strane dosta adaptirao druge pisce, naročito Sima Matavulja za televizijske filmove Radio televizije Beograd koje su većinom režirali Branko Pleša i Eduard Galić. Veliki deo ovog opusa danas je dostuipan peko YouTubea zahvaljujući entuzijastima koji prate emisiju TREZOR.

Kao zanimljivi ekscesi u Kovačevoj karijeri nalaze se i filmovi koji odstupaju od njegove scenarističke poetike - partizanski spektakl TRINAESTI JUL Radomira Baja Šaranovića i biografski film o Marinu Držiću LIBERTAS u režiji tada već dosta zanemoćalog Veljka Bulajića.

Kovač je u svom obrazovanju ujedinio dramaturgiju i iskustvo u proznom stavaralaštvu što mu je omogućilo da i zanatski i literarno doprinese filmovima na kojima je radio. Uprkos činjenici da je imao priliku da sarađuje sa velikim rediteljima, filmovi po njegovim scenarijima nose autentičan i prepoznatljiv pečat po kome se izdvajaju. To ga čini ne samo jednim od najznačajnijih scenarista u istoriji jugoslovenskog filma već i jednom od najosobenijih autorskih ličnosti u istoriji ove profesije. Motivi iz njegove proze se prelivaju i u filmove koje je radio ali je ove forme ipak držao razdvojenim, tako da scenarista Kovač nije bio preliteraran niti je književnik Kovač bio previše okrenut dramskim konvencijama. Otud, teško je reći u kojoj je formi ostavio značajniji trag, premda je naravno poznatiji kao književnik, i to samo zato jer je film ipak prevashodno rediteljski medij.